Stephanie Rafanelli- Gastronomia tradicionale shqiptare është një tjetër “justifikim” për të vizituar një nga vendet më të bukura dhe më të panjohura të Mesdheut. Një trashëgimi që tregon shumë për të kaluarën e saj të afërt.
Po ecja mes ndërtesave shumëngjyrëshe sovjetike në Tiranë kur Gjergji më fton në shtëpinë e tij për drekë. Gruaja e tij e kishte shtruar tryezën. Shpejt e gjej veten përballë një tavoline me djathra mali, kastraveca, mish qengji me rozmarinë dhe shegë.
Me gjithë këto 100 vite vështirësi, shqiptarët ende i përmbahen besës, kodit të lashtë të nderit kur ftojnë të panjohur në tryezën e tyre. Pasi Musolini pushtoi vendin, fshatarët myslimanë dhe katolikë, si babai i Gjergjit, fshehën hebrenjtë në male.
“Nuk humbëm njeri”, thotë Gjergji në italisht ku gjuha e tij tani është një lëmsh fjalësh latine, greke dhe turke.
Për krimin e të qenit katolik, Gjergji u burgos gjatë regjimit të Enver Hoxhës. Në vitin 1997 shpërtheu lufta civile dhe shqiptarët u larguan si refugjatë të rinj nga Europa. Ajo e kaluara është pas nesh, por ata nuk e harrojnë: pas çdo buzëqeshje ka një histori dhe një ftesë për ta dëgjuar me ushqime shtëpie dhe raki, një pije alkoolike që përfaqëson atë bujari pa paragjykime.
Në atë mozaik të pjatave mesdhetare, shqiptarët po rindërtojnë identitetin e tyre kombëtar, duke ‘marinuar’ një krenari të re për vendin tani që aq afër anëtarësimit në BE.
“Ne jemi si italianët. Ushqimi është një pjesë qendrore e psikikës sonë, por askush nuk ka dëgjuar ndonjëherë për kuzhinën shqiptare apo Shqipërinë”, qesh Tani Duka, arkitekt, i cili më udhëzon në Bllok që dikur ishte lagje elitare e tani është kthyer në një perlë gastronomike.
Ata fëmijë që ikën nga Shqipëria dhe punuan në kuzhinat europiane u është dashur të njohin potencialin e tyre në një luftë për mbijetesë. Në tregun e Pazarit të Ri, gratë që kanë ngjitur male për të siguruar produktet, ulen në tezga duke shitur mjaltë, çajra dhe fruta. Përtej malit të Dajtit të Tiranës shtrihet pjesa tjetër e Shqipërisë.
Pas rënies së komunizmit, tokat e konfiskuar u ndanë në parcela dhe familjet filluan të prodhojnë vetë produkte të ndryshme.
“Pas çdo përbërësi ka një familje dhe unë i njoh të gjithë me emër”, thotë Bledar Kola, një ish-student i Le Gavroche, Faviken dhe Noma, duke u sjellë verë atyre që qëndrojnë në radhë jashtë Mullixhiut, restorantit të tij në Parkun e Madh.
Kola u largua nga Shqipëria në moshën 15-vjeçare, fillimisht me varkë në Itali dhe më pas duke u kapur në mënyrë të rrezikshme pas shasisë së një kamioni për në Angli.
“Në Londër më duhej të thosha se isha italian që të gjeja një punë”, thotë ai, “sepse nëse jo, do të më thoshin “a nuk jeni ju shqiptarët ata që vidhni makina?”
“U ndjeva si tradhtar i vendit tim por nuk kisha çfarë të bëja”.
Tani ai jep mësime për historinë gastronomike në tetë kurse.
Me Kolën provova trahana, jufka dhe bozë. Në fund Kola më qerasi edhe me verë të bërë nga vreshtaritë shqiptare.
Koka ime ishte çuditërisht e kthjellët ndërsa largohem për në krahinën e Lezhës, epiqendrën e një lëvizjeje të re kulinarie, me Kreshnik Topollaj, bektashi. Rrugës shihen fushat e mbjella dhe pemët me fruta.
Kalojmë përmes Fishtës drejt Mrizit të Zanave, kushtuar Gjergj Fishtës, fratit dhe poetit kombëtar të shekullit të 20-të. Pronarët e tij, vëllezërit Altin dhe Anton Prenga, filluan një lëvizje në Shqipëri për të mbrojtur përbërësit e rrezikuar, si djathi mishavinë, i cili atëherë prodhohej vetëm nga tre familje. Vëllezërit punuan në kuzhina në Itali për 11 vjet përpara se të ktheheshin në vitin 2006 në vendin nga ikën si fëmijë.
Në restorant ata kanë krijuar një tempull të produktit tradicional që mban më shumë se 400 familje, me erën e druve të zjarrit dhe rozmarinës nga furra e jashtme.
“Ushqimi më i mirë vjen nga njerëzit që kujdesen për tre lopë dhe dhjetë pemë frutore”, shpjegon Altini. Në vitin 2016, vëllezërit restauruan shtëpinë e tyre të lindjes rurale.
“Ishte si të rindërtonim identitetin tonë”.
Vëllezërit na tregojnë dhomën ku kanë vendosur mishin e vicit. Në një hambar tjetër ka djathëra të organizuar me aq kujdes sikur të ishin në muze. Të nesërmen në mëngjes, nisemi drejt Lagunës së Patokut, ku peshkatarët peshkojnë në të gdhirë.
Atje ne konsumuam fli (krepa me krem të gatuar mbi qymyr).
“Sa më shumë kushton përgatitja e një pjate, aq më shumë mikpritje përçon”, shpjegon Diella Loshi, një 60 vjeçare që ka ndërtuar një një shtëpi dhe ka hapur një restorant në dhomën e saj të ndenjes. Ajo nxjerr pjata me levrek dhe male me karkaleca deti.
“Zyrtarët kinezë çmendeshin kur vinin këtu”, thotë ajo duke qeshur.
Në ‘Rapsodia’, në Shëngjinin bregdetar, Alfred Marku bën mezet gati dhe historitë e tij janë po aq të shijshme sa edhe pjatat e tij. Ai kaloi kufirin grek në këmbë në moshën 14-vjeçare, duke ikur nga lufta civile, për ta gjetur veten me armën e policit dhe një natë në burg. Oktapodi dhe kopra ishin aromat e udhëtimit të tij të rrezikshëm gjatë natës me varkë në Trentino, ku ai qëndroi në shtëpi të braktisura.
Të nesërmen shoh Barin nga Kepi i Rodonit, me shkumën që mbulon blunë e Adriatikut. Ne ndjekim vijën bregdetare drejt Vorio Epirit që është thjeshtë një kartolinë me frutore, ullinj dhe dafina. Këtu Adriatiku ia lëshon vendin Jonit dhe Riviera Shqiptare fillon ngjitjen e saj drejt Korfuzit, një vijë bregdetare me pisha.
Ditën e kalojmë në plazhin e Dhërmiut deri në perëndim të diellit dhe më pas eksplorojmë mes pishave, shafranit të egër dhe kokrrave të kuqe të luleshtrydheve.
*Stephanie Rafanelli është shkrimtare, redaktore dhe gazetare
