“Në fund, unë shfajësoj të gjithë personazhet e mi, madje edhe më mizorët. Historia është një lumë në përmbytje, ndodh që dikush për të shpëtuar veten e lë të mbytet dikë tjetër. A do ta quajmë atë një vrasës? Jo, është thjesht një qenie njerëzore që nuk kishte zgjidhje tjetër”. Ermal Meta bën një guidë rreth Tiranës: pas tij, humbur në malet e smeraldit që të çojnë në Kosovë, është burgu-miniera e Spaçit, goja e ferrit, ku u torturuan dhe u vranë qindra disidentë shqiptarë, njerëz fantazmë të “riedukuar” nga regjimi i Enver Hoxhës.
Aty në dimër temperatura shkonte 20 gradë nën zero, në verë arrinte në 40. Nuk kishte asgjë, çfarë mbetej nga jeta e të burgosurve të zvarritur nën sytë e hekurt të statujës së tij, Diktatorit. Prej kohësh është shkatërruar dhe hequr si gjithë të tjerët të shpërndarë në të gjithë vendin, edhe nëse është treguar mirë vendi ku ka qëndruar për dekada. “Domani e per sempre” titullohet romani i parë i kantautorit shqiptar, që sapo mbushi 41 vjeç, i cili shkroi qindra këngë, fitoi Sanremo në 2018 me Fabrizio Moro (‘Non mi avete fatto niente’, titulli i këngës) dhe tani ka vendosur të tregojë një pjesë të së shkuarës së tij: libri është një kryqëzim mes të vërtetës dhe të besueshmes, faktet historike janë rindërtuar me vite jetë dhe muaj studimi. Ndjenjat janë po aq autentike, sepse vijnë drejtpërdrejt nga ngjarjet e errëta të këtij vendi të vogël.
Vendi i kthesave
Rrugët që të çojnë në Tiranë tashmë janë të gjitha të drejta dhe po ashtu janë ato që lidhin pjesën tjetër të vendit, ku malet, liqenet dhe lumenjtë nuk e pengojnë. Mund të duket e qartë, por është një nga shenjat e shumta të daljes së Shqipërisë komuniste nga Perdja e Hekurt, nga një prej regjimeve më të pamëshirshme që ka njohur bota. Diktatori që të gjithë e thërrasin vetëm dhe gjithmonë kështu, kishte frikë se rrugët e drejta do të shfrytëzoheshin nga pushtuesit hipotetikë për të ulur avionët dhe për të hequr kështu Tokën e Shqiponjave nga një anestezi e gjatë dhe e tmerrshme kulturore dhe njerëzore.
Në anën tjetër të Jonit, e ndarë nga kanali i Otrantos, një krah i detit rreth 80 kilometra, ishte Italia, e vetmja çarje drite që përtej perdes metafizike dhe telit me gjemba, vinte nga perëndimi.
Nuk ishte e gjitha e vërtetë, sigurisht, por një gjë ishte. Mundësia për të qenë të lirë, e ndaluar për ta. “Kam mbërritur në Itali kur isha 13 vjeç: nëna ime Fatmira, e cila ishte violiniste, na la për ca kohë në Fier, në vendlindjen time: vëllai, motra dhe unë mbetëm vetëm, por nën mbikëqyrjen e gjyshes, pasi nëna nuk gjeti strehim në Bari. Pastaj shkuam tek ajo. Kështu filloi jeta ime e dytë”, thotë kantautori.
Jeta dhe romani
Dhe kështu vijmë te Kajan, protagonisti i “Domani e per sempre”: “Libri im është një udhëtim i çmendur drejt ekzistencës së një personi, i cili e gjeti veten mes gjërave që nuk i imagjinonte kurrë t’i jetonte. Ndoshta në këtë i ngjaj Kajanit. Nuk më interesonte të bëja një libër për veten time. Ideja më lindi një natë në prill 2020, doja të shkruaja diçka ku muzika nuk ishte në qendër të historisë.
Pas krijimit të strukturës, kuptova se duhej të thelloja njohuritë e mia historike, nuk doja të rrezikoja të pikturoja një tablo jashtë kontekstit. Pjesët e enigmës duhej të përputheshin të gjitha. Kam studiuar shumë”. Dhe, pjesërisht, kujton nga e kaluara atë që ndodhi me familjen e tij: gjyshi i tij nga nëna, një mjek, u vra kur ai ishte vetëm 30 vjeç. E gjetën të prerë në fyt.
Menjëherë u bë e ditur se kush ishte vrasësi: gjyshja e Ermalit shkoi ta takonte në burg dhe ai u betua se do të tregonte pse dhe kush e kishte urdhëruar ta vriste. Nuk e tha kurrë, pasi po atë natë u eliminua. “Disa ngjarje, veçanërisht kur janë kaq traumatike, priren të mitizohen pothuajse me kalimin e viteve. Ajo që më frymëzoi më shumë se çdo gjë tjetër ishin gjërat që përjetova, le të themi në vetën e parë apo të dytë, rrëfimet e kushëririt të…, të shoqes së …, të motrës së…
Krahasimi midis një jete të mëparshme dhe asaj të mëvonshme ishte më i rëndësishmi.
Kam pasur dy jetë, e para ka ndodhur në Shqipëri dhe e dyta në Itali. Të gjitha historitë që kisha dëgjuar në atë moment i gjykoja për atë që më dukeshin realisht, falë faktit që kisha njohur një pjesë tjetër të botës”, shpjegon Meta. Ndërkohë, trafiku drejt kryeqytetit është bërë vërtetë i denjë për Los Anxhelosin: “Dikur nuk kishte makina, por shumë karroca. Vetëm karroca”. Nuk ishte shumë kohë më parë.
Elisabetta Sgarbi, drejtore e përgjithshme “La Nave di Teseo”, besoi menjëherë në të. Në të vërtetë, në fillim: “Më bëri shumë përshtypje kur dëgjova këngën “Vietato morire” në Sanremo (që mori vendin e tretë në edicionin 2017). E kontaktova menjëherë. Por Ermali, shumë seriozisht, më tha se librat ishin të rëndësishëm për të dhe donte të sigurohej që të kishte një libër për të shkruar. Pas disa vitesh heshtje më merr në telefon duke më njoftuar: “Kam një libër për të lexuar, një roman”. Unë u godita nga “Domani e per sempre” siç më goditi “Vietato morire”. Ka një aftësi të madhe për të ndërtuar histori, për të ndërthurur historinë e madhe me historitë e vogla të njerëzve. Ka luftë dhe ka dashuri, ka vdekje, tradhti, muzikë dhe shpresë. Aty është Shqipëria, aty është Gjermania, aty janë Shtetet e Bashkuara. Jam i sigurt se letërsia italiane me këtë roman do të mund të llogarisë në një zë të ri, befasues”.
Gërshetimi, kompleks dhe plot kthesa, është një nga pikat e forta të këtij libri. Por me po aq rëndësi është mënyra si flet për njerëzit, mënyrën e tyre të jetesës ose, më mirë akoma, mbijetesën. Ato lidhje të forta familjare që egërsia e Hoxhës i shndërroi në një sistem kontrolli dhe mbi të gjitha në një armë që njerëzit detyroheshin ta kthenin kundër vetes. Denoncimi u bë një mjet për të shmangur kurthet e regjimit: në një vend që në vitin 1945 banohej nga pak më shumë se një milion banorë, të gjithë e njihnin njëri-tjetrin ose madje ishin të afërm. Pikërisht në këtë mënyrë rrënjët u bënë zinxhirë.
Gjysmë sekondë e asgjëje
Është dimri i vitit 1943. Kajan është 7 vjeç dhe jeton në një shtëpi fshatare të varfër në Rragam, në veri të Shqipërisë: ai është vetëm me gjyshin e tij Betim, sepse prindërit e tij, (që quhen Selie dhe Ago) janë partizanë dhe po luftojnë kundër gjermanëve. Në qendër të dhomës është një piano e vjetër, e parregullt, të cilën vogëlushi kënaqet duke e torturuar. Vetëm duke bërë zhurmë. Pak vite më vonë, Kajan, i cili është bërë një mrekulli e re e pianos, do t’u shpjegojë studentëve të tij kuptimin e heshtjes: “Të gjithë marrim frymë për të jetuar, por ka një moment që edhe fryma ndalet, në të cilën ajo qëndron e heshtur. Kjo ndarje e sekondës midis thithjes dhe nxjerrjes në të cilën mushkëritë ndalojnë, por ne vazhdojmë të ekzistojmë. Gjysmë sekondë e asgjësë, në të cilën megjithatë ne vazhdojmë të ekzistojmë. Gjashtë sekonda në minutë në të cilat ajri nuk hyn ose nuk del, 140 minuta në 24 orë, tridhjetë e gjashtë ditë në një vit, gjashtë vjet në shtatëdhjetë vjet në të cilat koha ndalon në mushkëritë tona. Duket shumë, por ne nuk e vërejmë dhe ndërsa kërcejmë me vdekjen i buzëqeshim jetës, njëra pas tjetrës, një notë pas tjetrës, një heshtje pas tjetrës”. Në këtë pikë shumë gjëra kanë ndodhur tashmë dhe ka ende shumë për të ndodhur me Kajan, të pushtuar nga dallgët e fatit të një bote në balancë. Si tani, ndoshta.
Shtëpia me Gjethe
Shtëpia me Gjethe ishte (dhe është) një vilë e bukur e mbuluar në qendër të Tiranës. E ndërtuar në vitin 1931, ishte një maternitet modern, gjatë pushtimit gjerman u bë selia e Gestapos dhe më në fund u shndërrua në selinë e Sigurimit, shërbimi sekret shqiptar. Prej disa vitesh ka qenë një muze, i bukur në vetvete dhe sigurisht një nga më të rëndësishmit në Shqipëri: filmat e kohës, fotot, lista me emrat dhe fytyrat e të vrarëve, sistemet e spiunazhit, për të kapur sirenat korruptuese të “përbindëshit kapitalist”.
Dhuna dhe paranoja e Hoxhës zhduku gati dy breza. Njerëz të thjeshtë, por edhe shumë intelektualë, mjekë, inxhinierë, artistë: “Akti i parë i këtij regjimi, dhe i të gjitha regjimeve të botës në realitet, ishte prerja e kokave që mendonin. Shkollimi ishte prioritet, por të gjithëve u mësuan shkrim e këndim vetëm që të kuptonin dhe zbatonin më mirë urdhrat”, shpjegon Meta. Ai është një personazh i vërtetë këtu, sepse ai përfaqëson shumë gjëra së bashku. “Për ne, dëgjimi i Festivalit ishte një akt subversiv, i bërë në fshehtësi. Këtu në Shqipëri nëse një këngëtar dilte në skenë dhe lëvizte në ritëm, përfundonte në telashe. Sepse do të ishte gjykuar një ekspozitë properëndimore. Këngët i mësuam përmendsh, bëmë listat tona. Akti më i fuqishëm subversiv kundër një regjimi është gjithmonë ai që ka të bëjë me artin”, thotë ai teksa kalon nëpër dhomat e Shtëpisë së Gjetheve.
Migrimet e kaluara
“Punë, punë natë e ditë,
që të shohim pakëz dritë!”, shkruante poeti Naim Frashëri, i cili vdiq në Stamboll në vitin 1900 dhe më pas u varros në Tiranë. Kështu bëri edhe Fatmira, mamaja e Ermalit, kur mbërriti në Bari dhe nuk mund të ndiqte më fatin e saj si virtuoze violine, por duhej të gjente një punë të cfarëdoshme, pastrim, kujdes për të moshuarit, për të mbajtur tri fëmijët e saj. E vetme. Pak vite pas atij 8 dhjetori 1990, kur protestat e të rinjve më në fund ulën perden, fillimi i ngadaltë i një prej pranverave të shumta që Europa Lindore përjetoi që nga ai moment.
Në Shqipëri sot janë 2 milionë e 800 mijë banorë, numri i banorëve ka filluar të ulet që nga viti 1990, sepse shumë janë larguar gjatë valëve të ndryshme migratore dhe lindshmëria ka rënë, duke u bërë një nga më të ulëtat në Ballkan. Sot mbi 900 mijë jetojnë vetëm në Tiranë, qyteti është një kantier ndërtimi që Edi Rama, kryeministri aktual, ish-lideri i Partisë Socialiste dhe ish-kryetari vizionar i kryeqytetit, e hapi vite më parë. Ndjeshmëria e tij si piktor e shtyu të kërkonte edhe një rilindje estetike: prishi shtëpitë ilegale dhe ndërtoi të reja, duke rifituar brigjet e lumit Lana.
Brazdat paralele
Personazhi Kajan zgjedh ta bëjë këtë me forcë mbinjerëzore. I shtyrë nga perceptimi se ka zgjedhje të pashmangshme: “I imi është një libër për fatin, për atë që bëhet e pashmangshme, se si një gjë e vogël mund të ndryshojë gjithçka. Unë besoja se fati ishte si një brazdë e mbuluar vazhdimisht nga mjegulla e së ardhmes, e cila është një lloj shtëpie me drita të fikura, hyn por nuk sheh asgjë, duhet të ndezësh disi dritën dhe kur e bën këtë është momenti i së tashmes. Tani mendoj se hullitë janë të shumta dhe paralele dhe se sa herë bëjmë një zgjedhje hidhemi nga njëra te tjetra”. Ermal Meta beson thellë te dyert rrëshqitëse, që na hapen papritur para syve, ndonjëherë edhe nën këmbë. Në mendjet tona, mbi të gjitha. “Për ata që gjetën bukë në gur dhe ujë në tokë. Për ata që e kanë gjetur fillimin në fund dhe muzikën në luftë. Për ata që kanë shkuar larg. Për ata që kanë mbetur pas me një grusht erë që shuan flakën në dorën tjetër. Për ata që ëndërruan për jetën edhe para se ta dëgjonin. Fëmijëve të një kohe të plagosur, ajo kohë nuk mund t’u bënte keq”. “Domani e per sempre” u kushtohet atyre.
Marrë nga Il Corriere della Sera
