Asnjë libër në gjuhën angleze nuk ka një trashëgimi kulturore kaq të ngatërruar sa kryevepra e Vladimir Nabokovit e vitit 1955, “Lolita”. Vetë emri, natyrisht, është bërë sinonim i një vajze të moshës seksuale, një sirenë e re, e cila ka për qëllim korruptimin e burrave të moshës së mesme. Dy filma me pjesë të shtrembëruara, gjurmët e tregtuara në mënyrë të papërgjegjshme të romanit dhe madje edhe një koleksion nga një prodhues kryesor i kozmetikës kanë nxitur idenë se Lolita është e këndshme, po aq edhe seksi. Nuk është çudi që Gjenerata TikTok dëshiron që ai të anulohet.
E megjithatë, fakti është se Lolita nuk është një libër imoral. Është historia e Humbert Humbert-it, një “narrator jo i besueshëm” 30 e ca vjeç, i cili na quan ne lexuesve juri ndërsa nis veprimet e tij, na bën thirrje teksa justifikon veprimet e tij të tmerrshme. Humbert Humbert është një pedofil që kujdeset për 12-vjeçaren Dolores (të cilën ai e quan Lolita) në një mënyrë që tregon shenjat e një dhunuesi. Ai i jep asaj një qetësues para se ta përdhunojë, krijon një sistem monetar për të bërë seks me të, luan pafund lojëra mendore. Po, ai e kontrollon narrativën, por Nabokovi është aq mjeshtër i ironisë dhe nuancave, saqë vetëm lexuesi më pak i angazhuar do të mendonte se autori në të vërtetë po e miraton Humbertin.
Gjuha romantike është një perde e dukshme tymi. Mënyra në të cilën Nabokov të fut në kurth brenda trurit të Humbert është jashtëzakonisht shqetësuese dhe me vendosmëri joerotike.
Për sa i përket Lolitës, dhe ne duhet t’i referohemi asaj si Dolores, ka shumë pak mënyra në të cilën ajo mund të kontrollojë narrativën. Gjithsesi, Nabokov na jep copa informacioni që krijojnë simpati për këtë viktimë të pafajshme, na tregon realitetin e një vajze që i është hequr fëmijëria.
Ne e dimë se Dolores qan për të fjetur, pasi është përdhunuar, ajo tregon tipare klasike të dikujt që është abuzuar seksualisht në nevojën e saj të parakohshme për t’u vendosur në një lloj rutine shtëpiake. Ndonjëherë një thënie e Dolores mund të përmbajë shumë zemërthyerje: “E dini, ajo që është kaq e tmerrshme për të vdekur është se je plotësisht vetëm”.
Pra, kur vizioni i Nabokovit u shtrembërua kaq shumë? Epo, pothuajse nga e para. Para se të botohej libri, autori ishte i bindur që një vajzë të mos vendosej në kopertinë dhe u botua, në dy vëllime, në një ngjyrë të gjelbër të matur dhe pa imazhe. Që nga ajo kohë, gjërat kanë qenë më pak dinjitoze: provokime ndoshta të lidhura nga tregtarët dhe ilustruesit që nuk e kanë lexuar kurrë librin: vajza të shtrira ose që fryhen ndërsa aplikojnë buzëkuq.
Paqartësia në anën e pasme është edhe më e keqe, dhe, çuditërisht, është përjetësuar në epokën tonë të supozuar më të shkolluar. Kopertina aktuale e “Penguin Classics” duket se mendon se është një histori dashurie dhe ngacmon natyrën e qëllimeve të Humbert sikur të kishin ndonjë dyshim (“Një poet me gjuhë argjendi apo një pervers? Një shpirt i torturuar apo një përbindësh?”). Ndërkohë, një miratim shekullor vjen nga Martin Amis, i cili me të vërtetë duhet ta kishte ditur më mirë: “Ti lexon Lolitën shtrirë zhveshur në karrigen tënde, i magjepsur, i kapërcyer…”
Sigurisht, edhe ata që e kanë lexuar romanin ka të ngjarë ta keqinterpretojnë atë. Duke lexuar rishikimet bashkëkohore nga vitet pesëdhjetë, duket se ka një ndarje midis Daily Express, e cila thjesht e etiketoi atë “të ndyrë” dhe nuk shikonte më tej, për mirëqenien e Dolores dhe pikëpamjes më shqetësuese të romancierit Robertson. Davies (i cili gjithashtu duhet ta dinte më mirë), duke shkruar se Lolita nuk ishte “korrupsioni i një fëmije të pafajshëm nga një i rritur dinak, por shfrytëzimi i një të rrituri të dobët nga një fëmijë i korruptuar”.
Është rrëqethëse se si mbeti një pamje e tillë.
Problemi më i madh për trashëgiminë e romanit është për shkak të dy adaptimeve filmike të gabuara, mjerisht. I pari, nga Stanley Kubrick, i cili mbush 60 vjet këtë vit, i cili ka pak ngjashmëri me librin.
Kubrick përmirëson komedinë, por në mënyrë më problematike heq të gjitha referencat për “Dolores” – kështu Lolita bëhet ky objekt, një lojë që në moshën 14 vjeç e bën të “vjetër” dhe sjellja e Humbertit duket ftuese.
Më i dëmshëm është akoma publiciteti, i cili ka përcaktuar kufijtë me të cilët shumica e njerëzve e shohin Lolitën fenomenin kulturor – aty në postera është Sue Lyons që e luante atë, duke mbajtur syze dielli në formë zemre. Asnjëherë vuajtjet e një fëmije nuk janë shitur në mënyrë kaq cinike – apo nuk kanë qenë kaq të suksesshme.
Prodhimi i trazuar i 1997 i Adrian Lyne (me Jeremy Irons dhe Dominique Sëain) është edhe më shqetësues. Ndërsa kjo, në pamje të parë, është një përshtatje besnike (edhe pse Dolores është përsëri 14), ajo gjithashtu merr këndvështrimin e Humbert Humbert pa vënë në dyshim brutalitetin. Në podkastin e saj të shkëlqyer të Lolita, Jamie Loftus zbërthen të gjitha çështjet rreth filmit, duke dhënë fragmente të detajuara.
Loftus, gjithashtu, na tregon me kujdes të gjithëve vendimet e dyshimta regjisoriale të Lyne – duke e vendosur Swain me rroba banje të lagura, duke e bërë atë të përpëlitet në një shtrat në një motel të lirë dhe, në një skenë veçanërisht shqetësuese.
Publiciteti për filmin mezi kishte kaluar nga ditët e Kubrick, me Sëain të gjorë duke pozuar për revistën Esquire duke fryrë çuditërisht çamçakëz. Titulli, “Lolita vjen përsëri” duhet të ketë dalë nga mendja e një redaktori të çuditshëm. Në retrospektivë, duket tepër e zymtë.
Duket se çdo version filmik i Lolitës është ndoshta i dënuar me dështim – pozicioni i paracaktuar i kamerës është në fund të fundit i Humbert Humbert, ndërsa gjendja e Dolores, nëse përshkruhet me të vërtetë, do të ishte thjesht shumë e tmerrshme për t’u parë. Është gjithashtu një mallkim për çdo aktore, dhe ka një trishtim të vërtetë në mendjen time që të dy Sue Lyons dhe Dominique Swain nuk arritën të përparonin në pjesë më të pjekura, të lidhura përgjithmonë me një rol që, pa fajin e tyre, ishte keqinterpretuar.
Për të gjithë ata që mund të duan të anulojnë Lolitën e Nabokovit, unë do të thosha: ju lutemi lexoni. Nuk është një libër i bukur, as një libër feminist nga distanca. Por është i patrembur dhe, pavarësisht artificës narrative, është i vërtetë. Mbi të gjitha, në një epokë ku më në fund kemi gjetur guximin të flasim për abuzimin seksual, është një libër më i nevojshëm se kurrë.
